Zašto je Pančevo tu gde jeste?

Pančevo je tu gde jeste zato što je tu, gde bi drugde bilo? Ovaj odgovor bi dala većina ljudi jer smatraju da se tako podrazumeva. Međutim, geneza, položaj, razvoj, veličina, forma, mentalitet i druge prostorne i sociološke karakteristike naselja su rezultat složenih prirodnih i društveno-ekonomskih elemenata koje sve su vreme uticale i nastaviće da utiču na položaj, veličinu i izgled našeg grada i svih drugih naselja na svetu. Gradovi, sela, blokovi, kuće i zgrade su rezultat ljudskih potreba i želja da se u datom prostoru i vremenu nastane, žive, civilizuju i ostave potomcima bolje društvo. Tako je i u Pančevu i ovaj tekst objašnjava zbog čega se Pančevo nalazi tu gde se nalazi, zbog čega nije kilometar severnije, osamsto metara istočnije nego baš tu!

Za prostor u kome živimo može se reći da je važan u evropskim okvirima, ali je prvenstveno veoma važan u panonsko-balkanskom kontekstu. Iz ugla prirodnih uticaja, naš prostor najviše određuje Dunav i sve dobro i loše što on nosi. Dunavski vodeni sliv je ogroman. U Dunav se u krugu od 50 kilometara od Pančeva ulivaju Tisa, Sava, Morava, naravno i Tamiš i ovo područje je jedna od najvećih vodenih raskrsnica u Evropi. Ako posmatramo dru[tvene odnose, velika carstva antike, srednjeg veka i novog doba sa četiri strane, koje su vekovima vladale svetom direktno su uticale na nas, na našu ekonomiju, kulturu i mentalitet. Dunav i Sava su učinili da se na njihovom sastavu, između brdovitog Balkana i ravne Panonije, razvije mega-naselje, najveći grad između Carigrada, Atine, Rima, Venecije, Beča, Budimpešte, svetskih kulturnih metropola. Beograd na žalost to nije, a za to su krivi susreti Dunava i Save, Balkana i Panonije i svi svetski mangupi koji su želeli da vladaju našim delom sveta.

Dunav i Sava prirodno dele prostor na tri dela, Šumadiju, Srem i Banat. Beograd se istorijski razvio na šumadijskoj strani ušća, na isturenom grebenu Balkana koji kao klin ulazi u ravnicu. Njemu je bilo najlakše da kontroliše reke i ušće, jer je uzvišeni plato Beograda odmah iznad ušća, a to se najbolje vidi kod Pobednika. Na sremskoj strani ušća se razvio Zemun, ali je on morao biti odmaknut nekoliko kilometara zapadnije, na lesni odsek jer se od Zemuna do Save u prošlosti prostirao rit.

Naši pančevački pradavni preci na banatskoj strani su takođe želeli da žive blizu velike vode i da uživaju u prirodnim i ekonomskim blagodetima koje reke nose. Međutim, za razliku od šumadijske i sremske strane na kojima su obale visoke, banatska obala je niska i najmanje pogodna za naseljavanje. To su davno znali i antički Rimljani, koji su upravo duž Dunava formirali Limes, granicu svog carstva, doke je severna banatska strana ostala varvarska, van želje da se njome uopšte bave. Zbog toga se svi rimski lokaliteti u Srbiji nalaze južno od Dunava. Tražeći zgodno mesto za formiranje gradskog naselja na banatskoj strani, najstariji Pančevci, „Bansiflije“ su u srednjem veku našli suvi ocediti plato pored toka Tamiša i ovde osnovali Pančevo. Sigurno su želeli da budu što bliže Dunavu, ali im ritovi to nisu dozvolili. Zbog toga je pančevačka tvrđava nastala dva kilometra severno od Dunava, na obali manjeg ali plovnog Tamiša, na platou koji se najviše približio reci. Prva kvadratna tvrđava se nalazila na mestu današnjeg bloka Katoličke crkve, između ulica Vuka Karadžića, Đure Jakšića, Kosovske i Ignjata Barajevca. Ispod nje je u prošlosti tekao Tamiš, koji je omogućio da se formira pristanište sa podgrađem. Oko male tvrđave se tokom vekova formiralo veliko petougaono utvrđenje i grad se širio, osnovali su se Gornji i Donji grad, koji su se 1792. godine spojili i politički formirali jedinstvenu opštinu.

Tamiš i ritovi su velika prirodna prepreka i Pančevo nije moglo da se razvija prema zapadu. Između Pančeva, Beograda i Zemuna su svuda biti ritovi, koje je Dunav redovno plavio i koji je onemogućio čoveku da razvije bilo kakvu aktivnost. Veze između Pančeva, Beograda i Zemuna su u prošlosti bile vodenim putem. Moglo se i kopnom, leti, kada je Dunav bio nizak, preko skela. Tek je početkom 20. veka, dakle pre 100 godina, tehnika omogućila da se sprovedu veliki infrastrukturni projekti izgradnje odbrambenih nasipa, isušivanja ritova i povezivanja gradova železničkom i drumskom vezom. Taj proces je ubrzalo političko objedinjavanje celog prostora u jednoj državi. Zbog Dunava, Save i njihovih ritova danas imamo raspored tri grada, jednog ogromnog i dva srednje veličine, na malom međusobnom rastojanju. Beograd i Zemun su se fizički i administrativno spojili, Pančevo će morati da sačeka još stotinak godina jer je fizička prepreka i dalje prevelika.

Međusobna blizina ova tri grada je uticala da na banatskoj strani na prva veća gradska naselja nailazimo tek posle 70 kilometara (Zrenjanin i Vršac), što je predaleko. Jer položaj Pančeva kao „dunavskog“ grada (iako je na Tamišu), na ovom važnom mestu, uticalo je da je Pančevo najznačajniji grad u Južnom Banatu, iako je pozicioniran krajnje periferno.

Aleksandar Stanojlović

Tražeći zgodno mesto za formiranje gradskog naselja na banatskoj strani, najstariji Pančevci, „Bansiflije“ su u srednjem veku našli suvi ocediti plato pored toka Tamiša i ovde osnovali Pančevo.