BBC o pančevačkim kulama svetiljama

Oni koji odluče da dođu u Pančevo čamcem, brodom ili katamaranom sa Dunava, uploviće u Tamiš kroz vodene kapije grada koje se nalaze na ušću dveju reka i otvorene su za sve slučajne i namerne putnike.

Dva kule, koje su pre 112 godina izgrađene od opeke i kamena kao jedini par svetionika na čitavom toku Dunava u to vreme, nekada su bili putokaz parobrodima i čamcima na putu do sigurne luke, a danas simbol grada i nekog drugog vremena, piše BBC.

„Već 20 godina oni nemaju značaj za plovidbu koji su nekada imali, jer brodovi sada koriste navigaciju pomoću satelita.

„Ipak, kada se vraćam sa Dunava, pogotovo noću, volim da ih ugledam – tada znam da sam došao kući“, kaže za BBC na srpskom Dušan Antonijev, kapetan lađe Panuka koji turiste i Pančevce vozi Tamišem do svetionika.

Austrougarske vlasti, koje su u to vreme kontrolisale teritoriju Pančeva i okoline, 1909. godine izdale su nalog za izgradnju svetionika na 1.154. kilometru toka Dunava od ušća u Crno more posle poplava koje su 1888. godine pogodile grad.

Iako su pomorski zakoni nalagali da je neophodno izgraditi svetionik na desnoj obali pritoke, odlučeno je da se izgradi kula na obe strane što ove svetionike čini posebnim.

Zbog toga, ali i specifične arhitekture neuobičajene za taj istorijski period, svetionici su proglašeni spomenikom kulture od velikog značaja 1972. godine, kažu za BBC na srpskom iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Pančevu.

Kako su nastali svetionici?

Austrougarske vlasti su 1909. godine u Budimpešti donele plan razvoja grada Pančeva u okviru kojeg je predviđena i gradnja svetionika, navodi se u tekstu arhitekte i konzervatorke Vesne Potpare koji je objavljen u publikaciji Dva svetionika na ušću Tamiša u Dunav u izdanju pančevačkog Zavoda za zaštitu spomenika.

„Tim planom predviđen je i razvoj grada na drugoj obali reke, ali to nikada nije zaživelo“, kaže za BBC na srpskom Grozdana Milenkov, vršilac dužnosti direktora tog zavoda.

Povod za odluku o izgradnji svetionika bile su poplave iz 1888. godine koje su onemogućavale bezbednu plovidbu Tamišem.

„Mnogo brodova je isplovljavalo i uplovljavalo u pančevačku luku, a Tamiš je bio vrlo zahtevan za plovidbu zbog meandriranja njegovog toka i tada se plovilo na jedra i vesla.

„Postojalo je desetak kanala kojima se Tamiš ulivao u Dunav – kanali su menjali izgled zbog vodostaja i stvarali su se sprudovi na koje su se brodovi nasukavali“, objašnjava Dušan Antonijev.

Sistem kanala izgrađen je 1905. godine, a najveći od njih postao je veštačko korito reke tokom niskog vodostaja i na ušću ovog kanala u Dunav postavljena su dva svetionika.

Tadašnji zakoni o plovidbi nalagali su da treba da postoji jedan svetionik na ušću dveju reka i on se gradio na desnoj strani u pravcu toka pritoke, kaže Antonijev.

„Ovde su napravili dva kako bi kapetani brodova u vreme velikog vodostaja mogli da vide gde treba uploviti u glavni kanal“, objašnjava.

Tako je nastao par svetionika za koji se i danas smatra da je jedinstven u Evropi, dodaje on.

Na vrhu svetionika gorele su petrolejske lampe i lampe na gas koje su pružale putokaz prilikom ulaska i izlaska iz reke Tamiš.

Kako izgledaju svetionici danas?

Svetionici su izgrađeni u stilu vojničke arhitekture, a zbog toga što je korišćena kombinacija cigle, lomljenog kamena i metala bili su specifičnog izgleda.

Kružna ili konusna osnova izgrađena je od kamena i prečnika je 15,3 metra, a na dve strane – jednoj ka vodi i drugoj ka kopnu – nalaze se stepenice koje vode do kule.

Kule svetionika sagrađene su od opeke, a najviši delovi obeju kula od metalnih profila na koje je postavljen krov.

„Posebni su i zbog arhitektonskog stila i korišćeni su vrlo moderni materijali za to vreme“, objašnjava Grozdana Milenkov, direktorka Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Pančevu.

Iz tog razloga, ali i zbog činjenice da su bili vrlo značajni za rečnu navigaciju, odlukom Pokrajinskog zavoda za zaštitu kulture u Novom Sadu iz 1972. godine svetionici su proglašeni za spomenik kulture od velikog značaja, piše u publikaciji koju je izdao pančevački Zavod za zaštitu spomenika.

Prilaz svetionicima moguć je sa vode tokom čitave godine, dok je sa kopna moguće pristupiti u periodima nižeg vodostaja Tamiša i Dunava.

Na vrhovima oba svetionika dugo su gorele petrolejske lampe i lampe na gas koje su pružale putokaz prilikom ulaska i izlaska iz reke Tamiš.

Kako danas oni nemaju veliki značaj za rečnu navigaciju, samo na desnom svetioniku postoji električna lampa sa foto-ćelijom koja je tu da podseti putnike na kapije grada.

Posle bezmalo sto godina od njihove izgradnje, svetionicima je bila neophodna rekonstrukcija kako bi se sprečilo dalje propadanje ovih nesvakidašnjih rečnih kapija Pančeva.

Najveći problem predstavljala su oštećenja na konusnoj osnovi koja su nastala usled čestih oscilacija vodostaja, talasa, vetra i uticaja plovila, navodi se u publikaciji Dva svetionika na ušću Tamiša u Dunav.

„Bili su prilično oronuli pre dvadesetak godina“, priseća se Dušan Antonijev.

Početkom ovog veka otpočeli su radovi na sanaciji koji su trajali 17 godina, kažu iz pančevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture.

„Status kulturnog dobra podrazumeva čuvanje i nenarušavanje karakteristika tog dobra poput autentičnosti, retkosti i stilskih karakteristika – o tome smo morali da vodimo računa prilikom sanacije“, kaže Grozdana Milenkov.

Prikupljanje dokumentacije i izrada plana i projekta sanacije počela je još 2000. godine, a radovi su počeli 2006. godine.

Ukupno je uloženo pet miliona dinara u rekonstrukciju, sredstva su obezbedili grad Pančevo, pokrajinska vlada Vojvodine i Ministarstvo kulture, ističu iz gradskog Zavoda za zaštitu spomenika.

Kada je završena sanacija 2017. godine oni su predati na čuvanje gradu, dodaju.

Danas o njima brinu zaposleni u Turističkoj organizaciji Pančeva koji ih obilaze, čiste i održavaju.

U planu je i izgradnja prilaza desnom svetioniku kako bi se olakšao dolazak Pančevaca i turista koji žele da vide ovaj spomenik kulture, tvrdi Nikola Stoilković, direktor ove organizacije.

Simbol napretka industrijskog grada na dve reke

Pančevo je važilo za jedan od industrijskih centara bivše Jugoslavije – države su se menjale, ali je banatski grad zadržao taj status i danas.

Počeci industrijalizacije vezuju se za 18. vek – tada je ovaj grad zbog činjenice da leži na dve reke i da se nalazio na tadašnjoj granici između Austrougarske i Turske bio značajan centar proizvodnje i trgovine.

Dok vozi putnike lađom Panuka Tamišem ka ušću u Dunav, kapetan Dušan Antonijev putnicima pokazuje nekadašnje velike fabrike koje danas imaju drugačiju namenu.

Prvo nailaze na staru Vajfertovu pivaru koju je osnovao izvesni Abraham Kepiš iz Požuna (današnja Bratislava) 1722. godine, a 1847. godine pivaru preuzima Ignjac Vajfert i gradi zgradu na Tamiškom keju u Pančevu, pripoveda Antonijev.

Ova građevina je, osim industrijskog, imala i veliki kulturni značaj – tamo su se održavale razne manifestacije, a Beograđani i Zemunci su kasnije dolazili parobrodima i čamcima na hladno pivo i vruće perece, navodi se u publikaciji Dva svetionika na ušću Tamiša u Dunav u izdanju Zavoda za zaštitu spomenika kulture Pančeva.

U najveći grad južnog dela Banata 1844. uplovio je prvi parobrod, a 10 godina kasnije proradila je redovna linija Zemun-Beograd-Pančevo kojom su u grad počeli masovnije da pristižu poslovni ljudi i turisti, dodaje se u publikaciji.

Kako Panuka plovi dalje Tamišem, putnici posmatraju Crveni magacin koji je izgrađen 1784. godine, a nedaleko od njega i Provijant magazin iz 1761. godine.

„Zovemo ga Crveni magacin, iako možete videti da je on uglavnom zelen sa crvenim detaljima – u to vreme je bio jedan od najvećih žitnih magacina u ovom delu Evrope“, kaže Antonijev.

„To je jedini objekat u gradu koji Turci nisu spalili tokom napada na Pančevo 1788. godine“, dodaje on.

U Pančevu je postojala i proizvodnja svile, tada nekarakteristična za ovaj deo sveta.

Plovidbom Tamišem, tik pre pančevačke luke, nailazi se na staru svilaru, koja je predstavljala jednu od najznačajnijih fabrika ovog grada na početku 20. veka.

„Od 1723. godine počinje uzgoj svilenih buba u Pančevu, a 1900. godine napravljena je fabrika svile u Pančevu.

„Austrougarske vlasti su donirale Pančevu čak i 10,000 sadnica duda, jer se svilene bube hrane isključivo listom duda“, priča Dušan Antonijev putnicima.

Pred sam kraj Tamiškog keja nailazi se na gradsku luku, nedaleko od ušća i svetionika – to je nekada bila velika luka, jer je Tamiš bio plovan, dok danas ova ravničarska reka Pančevcima uglavnom služi za razonodu i ribolov.

Osim zbog poplava, početkom 20. veka pojavila se potreba za regulisanjem rečnog saobraćaja zbog velikog industrijskog i trgovinskog razvoja Pančeva, napominje Grozdana Milenkov.

Par svetionika unapredio je izvoz robe i prevoz putnika koji su sa Dunava uplovljavali u Tamiš.

Milenkov ističe da su svetionici tako postali simbol modernizacije jednog industrijskog grada sa početka 20. veka i značajno su uticali na uvećanje industrijske proizvodnje i trgovine.

„Tada se masovno izvozilo pivo i svila iz Pančeva, a žito koje se u ovim krajevima sa uspehom gajilo pretežno se dopremalo u Trst i Beč.

„Transport robe i ljudi rekom je tada bio osnovni način transporta“, objašnjava ona.

Šta za Pančevce znače vodene kapije grada?

Nedaleko od ušća dveju reka često će biti Jovan Lopulov, zaljubljenik u sportski rivolov, koji više od 10 godina pecaroške pustolovine proživljava na mestu gde spora ravničarska reka nastavlja put ka Crnom moru.

To mesto je od tada postalo jedno od njegovih omiljenih lokacija za ribolov – oko baza Svetionika na ušću Tamiša u Dunav dobro rade smuđ i som, kaže on za BBC na srpskom.

Međutim, pune čuvarke ribe za njega nisu jedina nagrada za rano ustajanje i odlazak u ribolovačke avanture.

„Čak i da ništa ne upecate, dočekati svitanje ili sumrak u čamcu na reci je samo po sebi vredno – prizor kada sunce izlazi kod svetionika je užitak koji mora da se doživi“, tvrdi ovaj frizer iz Pančeva i strastveni ribolovac.

Kako kaže, dok je bio mlađi sa društvom je dolazio do svetionika i bez pecaroške opreme samo da bi provodio vreme u prirodi i uživao u pogledu na njih, ali i onom koji se pruža sa njihovog vrha.

„Kada sam bio klinac sa društvom sam se peo na levi svetionik – odande se prostire super pogled, vide se i delovi Beograda koji leže na Dunavu“, prepričava ovaj ribolovac.

Kroz decenije se stvorila navika posetilaca da ostavljaju poruke urezane u cigli ili ih ispisuju po njoj.

Tako se veruje da su u svojevremeno nekoliko reči na ovim spomenicima kulture urezala i dvojica znamenitih Pančevaca, pisac Miloš Crnjanski i slikar Uroš Predić, iako ta mala umetnička dela danas nisu sačuvana, kaže Dušan Antonijev.

Pored Pančevaca, sve je više turista koji sa reke dolaze da vide ovu znamenitost grada na Tamišu.

„Desi se da tri ili četiri puta dnevno posetim svetionike i dovodim Pančevce i turiste da ih vide – najviše dolaze ljudi iz Beograda i zanima ih zašto su sagrađeni, čemu su služili i zbog čega su u paru“, objašnjava Dušan Antonijević koji ih lađom Turističke organizacije Pančeva vodi u obilazak grada rekom.

Ipak, sa većim brojem posetilaca dolaze i problemi, pre svega zbog smeća koje ostavljaju za sobom.

„Ljudi ostavljaju otvorena vrata kada izađu iz kule i iza njih ostaju ambalaža od hrane, flaše i limenke.

„Svetionicima često može prići samo plovilom i čišćenje nam predstavlja veliki izazov“, napominje Nikola Stoilković, direktor Turističke organizacije Pančeva.

Ima i onih koji se trude da očuvaju svetionike i da pronesu dobar glas o njima kada god je to moguće – jedan od njih je Dušan Antonijev koji turistima i Pančevcima pokušava da približi njihovu istoriju i značaj.

Prema njegovim rečima, usmeno predanje se brže ureže u pamćenje i tako, pre svega oni najmlađi, upamte više o paru svetionika za koji se veruje da je jedini na čitavom toku Dunava.

„Deca ovog grada treba da znaju kakvo bogatstvo imamo, treba da znaju više o svetionicima i da nauče više o reci.

„Što se mene tiče – mogu sva mora ovog sveta da presuše, meni je naš Dunav dovoljan“, poručuje ovaj kapetan turističke lađe.

Oni koji odluče da dođu u Pančevo čamcem, brodom ili katamaranom sa Dunava, uploviće u Tamiš kroz vodene kapije grada koje se nalaze na ušću dveju reka i otvorene su za sve slučajne i namerne putnike.