Kovačica: Galerije naivne umetnosti

U hladno januarsko jutro stižemo na ugao Masarikove i Maršala Tita. Ugao ove dve ulice postoji u gotovo svim vojvođanskim varošicama i selima sa slovačkom većinom – pa i u Kovačici, sedištu istoimene opštine u srcu Banata.

Ispred Galerije naivne umetnosti čeka nas Pavel Babka koga mi je preporučila Monika Štuhajdova, zamenica ambasadora Slovačke u Beogradu. Pavel, koji me sa svojim sedim, uredno podšišanim brkovima podseća na Mišku iz filma „Muzička kutija”, uvodi nas u dvorište u kojem je desno od Galerije naivne umetnosti početkom devedesetih nikla nova zgrada u kojoj se nalazi „Galerija Babka”.

Galerija je osnovana sredinom 1991. pred sam rat i raspad zemlje. Cilj njenog osnivača Pavela Babke bio je afirmisanje mlade generacije kovačičkih slikara, kao i skretanje pažnje javnosti na druge oblike umetničkih zanata u ovom mestu. Vetar u leđa ovom njegovom entuzijazmu dala je ogromna međunarodna pažnja u koju je Kovačica dospela dve godine ranije, tokom 1989. kada je u Beogradu održan 9. Samit Nesvrstanih zemalja. Tada je, naime veliki broj delegacija dolazio u ovu banatsku varošicu kako bi se divio stvaralaštvu ovdašnjih naivnih slikara.

Čim smo ušli, Pavel nam pokazuje oslikane hoklice – na jednoj je istorija srednjovekovne Srbije a na drugom hronologija migracije Slovaka iz svoje otaybine ka jugu. Sve oko nas je toliko lepo i živopisno da čovek ne zna gde da se pre okrene. Pored hoklica tu su i oslikani sanduci u kojima se čuva posteljina kao i na desetine slika. Pavel nam pokazuje jednu na kojoj tri mlade žene voze bicikle. Reč je o tri snaje, udate za trojicu braća, sve tri su bile različite i slika kroz ono što nose sa sobom na biciklima prikazuje njihove karaktere. Autorka slika Zuzana Vereski (1955) ispričala je Pavelu da je reč o ženama trojice braće Povolni iz Padine koji su živeli u istom domaćinstvu. Sve tri su se zvale Zuzana i samo po intonaciji po kojoj su ih dozivali stariji ukućani znale su kojoj se obraćaju.

Pažnju mi privlače i oslikani tanjiri kakvi se ovde u Kovačici izrađuju prilikom rođenja dece. Na jednom piše – „Želimir Cicka, 14.07.1992.” i pored bebe prikazana je vaga sa bebom na jednoj strani i tegom na kojem piše 1.850 kg a tu je i sat koji pokazuje da je 12.20. Tako svako novorođenče u Kovačici na poklon dobija svedočanstvo o vremenu svog rođenja i težini na porođaju. Tu je i jedna karikatura u boji koja prikazuje Pavela Babku u društvu Lenjina, Marksa i Engelsa jasno aludirajući na ideološka stremljenja vlasnika galerije…

Za godinu rođenja naivnog stvaralaštva u Kovačici smatra se 1939, kada bez ikakvog poznavanja akademske konstrukcije slika počinju da slikaju Martin Paluška i Jan Sokol. Nešto kasnije pridružuju im se poznata imena u svetu naive, kao što su Mihal Bireš, Vladimir Boboš, Martin Jonaš i Jan Knjazovic.  U to vreme, tematika njihovih slika bila je prilično netipična za Banat – slikali su gondole, romantične zamkove, afričke životinje… Tek 1953. na savet Stojana Trumića, akademskog slikara iz Pančeva, rodonačelnici naive počinju da na svojim delima predstavljaju ono što vide, dišu, osećaju.

Izlazimo iz Pavelove galerije gde nas u dvorištu očekuje Ana Žolnaj Barca, sitna žena pronciljivih očiju i uvodi nas u Galeriju naivne umetnosti čiji je direktor. Ovaj prostor je još veći a svaki zid vas mami lepotom slika koje se na njemu nalaze. Ana nam priča o tome kako je rad slikara-seljaka bez akademskog obrazovanja privukao pažnju likovnih kritičara i javnosti pa je u tadašnjem Domu kulture u Kovačici 15. maja 1955. otvorena prva seoska galerija slika u čitavoj Jugoslaviji. Uoči pomenutog 9. Samita Nesvrstanih zemalja u septembru 1989. u renoviranom seoskom gazdinstvu koje je pre rata bilo u vlasništvu jedog od najbogatijih meštana otvara se nova Galerije naivne umetnosti. Tokom ovih bezmalo sedam decenija rada, kroz galeriju je prošlo pregršt slikara. Njeni najznačajniji predstavnici su Zuzana Halupova, poznatija kao Mama Zuzana i čuveni Martin Jonaš. Njihove slike krase galerije i privatne kuće na svim meridijanima sveta. Trenutno Galerija naivne umetnosti ima 26 živih članova, nisu svi iz Kovačice, već imaju slikare i iz Padine, Pančeva i Opova.

Martin Jonaš spada među najistaknutije ličnosti svetskog naivnog slikarstva. Rođen je 1924. u Kovačici, gde je završio osnovnu školu i proveo čitav svoj radni i životni vek, najvećim delom kao poljoprivrednik i umetnik. Bio je vodeća ličnost kovačičkog naivnog slikarstva i jedan od osnivača Galerije naivne umetnosti u Kovačici. Počeo je da slika u 21. godini i prvi put je izlagao u Kovačici. Tokom svog plodnog i aktivnog umetničkog rada, izlagao je na više od 450 samostalnih i kolektivnih izložbi. Bio je dobitnik visokih međunarodnih umetničkih priznanja i primio ključeve nekoliko evropskih gradova. Pored Salvadora Dalija i Renata Gatusa dobitnik je zlatne medalje na velikoj međunarodnoj izložbi crteža u Italiji, 1978.

Pored gorepomenutih osnivača Kovačičke škole i slavnih imena poput Zuzane Halupove i Martina Jonaša u galeriji su izložena i dela drugih umetnika od kojih su mngi i dalje aktivni: Jan Strakušek, Katarina Kožokova, Alžbeta Čižikova, Juraj Garaj, Mihal Povolni, Jan Bačur, Katarina Karlečikova, kao i mlađi umetnici; Eva Husarikova, Pavel Hajek, Jan Glozik, Martin Markov, Zuzana Verecka, Pavel Cicka, Marija Vargova, Juraj Lavroš, Jozef Havijar, Ana Knjazovicova, Jan Širka, Martin Pap, Ana Kotvačova, Marija Hlavata- Husarikova i drugi.

Od svih umetnika čija su dela izložena u galeriji – samo ona ima čast da joj tu bude izložena i bista. Reč je naravno o njenom visočanstvu – Zuzani Halupovoj, kraljici naivnog slikarstva koja zajedno sa akademski obrazovanim slikarkama Mirom Brtkom (Novi Banovci) i Žužom Medveđovom (Bački Petrovac) čini Sveto trojstvo ženskog poteza kistom u redovima vojvođanskih Slovaka. I simbolično, prva je iz Banata, druga iz Srema a treća iz Bačke.

Zuzana Halupova je završila pet razreda osnovne škole. Pedesetih godina prošlog veka je kao članica Društva žena Kovačice vezla marame, košulje, goblene i bila je na glasu kao najbolja jer je tradicionalne motive dopunjavala sopstvenim ornamentima. Čim je prodala svoj prvi goblen za pet hiljada starih dinara kupila je uljane boje, kako bi slikala na platnu. Prvu sliku uljanim bojama je naslikala 1964. „Mlaćenje konoplje“. Njen uspeh je bio meteorski. Započinje saradnju sa Galerijom naivne umetnosti u Svetozarevu (današnja Jagodina), prvi put izlaže u Kovačici (Kovačički oktobar), a prvu samostalnu izložbu je imala 1968. u Dubrovniku, sa koje su oduševljeni stranci otkupili sve slike. Deca su glavni motiv umetničkog izraza Zuzane Halupove. Čak je i odrasle slikala kao decu, razlika je bila samo u brkovima. Često kažu da je Zuzana slikarka dečje duše. Pored dece česti motivi su zima, kovačička crkva, biblijska tematika. Ne mali broj dela nastao je iz humanitarnih potreba. Jedna simbolična kompozicija izrađena je 1978 godine za Zavod za zaštitu spomenika kulture Republike Srbije „Zaštitimo spomenike kulture“. Na ovoj slici dominira manastir Gračanica koji je smešten pored statue „Pobednika“ oko koje je mnoštvo razdragane dece u slovačkoj narodnoj nošnji, nekolicina pravoslavnih sveštenika, mnoštvo ptica, ikona, putira, krajputaša, dok Bog na nebu posmatra tu savršenu harmoniju. 1974. Halupova je naslikala za UNICEF platno „Deca UN“, delo prepuno simbola: u središtu kompozicije je zemljina kugla a u drugom planu je zgrada UNICEF-a. Tu su i Kip slobode, razdragana deca, rode, anđeli sa maslinovim grančicama. Iste godine je UNICEF, njenu sliku „Zima“ štampao u vidu novogodišnjih čestitki u dva miliona primeraka.

Meni je posebno dirljiva bila priča o motivu devojčice Katke na slikama Zuzane Halupove. Naime, na svakom njenom platu nalazi se devojica (različitih uzrasta – od bebe do zrele devojke) uvek u roza haljinici ili kaputu. Ta devojčica Katka predstavlja Zuzaninu nerođenu ćerku. Slavna slikarka, naime nije imala potomstvo.

„Kovačički proces” i tragična sudbina Janka Bulika

Jedna od najimpresivnijih slika u galeriji je „Kovačički proces” autora Martina Jonaša. Delo je nastalo 1957. na 50. godišnjicu čuvenog događaja kada su se meštani Kovačice pobunili protiv nametanja mađarskog jezika i kapelana mađarske nacionalnosti u ovdašnju Evangelističku crkvu. Delo Martina Jonaša dugo je bilo u lošem stanju i tek je nedavno propisno restaurirano i ponovo je u punom sjaju.

Te 1907. zbog pobune protiv mađarizacije vernici, njih 97 na čelu sa Janom Čaplovićem – bili su uhapšeni i stavljeni na optuženičku klupu gde ih je zastupao čuveni novosadski advokat slovačke nacionalnosti Miloš Krno. Četiri godine kasnije su oslobođenji optužbi.

Inače, Memorijalni centar „Dr Janko Bulik“ iz Kovačice osnovan je 2007. na 100 godišnjicu „Kovačičkog procesa” sa ciljem očuvanja slovačke tradicije, ime je dobilo po dr Janku Buliku, pravniku i advokatu, rođenom 1897. u Kovačici a čiji su roditelji imali značajnu ulogu u Kovačičkom sudskom procesu.

Doktor Janko Bulik je bio predsednik Matice slovačke u Kraljevini Jugoslaviji a veoma je aktivan i u društvenom životu, čak je bio i reprezentativac u skoku udalj koji, igrom slučaja, zbog povrede nije otišao na Olimpijske igre u Parizu 1924. godine. Bulik je završio prava u Beogradu, doktorirao je u Zagrebu. Pred Drugi svetski rat otvorio je kancelariju u Beogradu, u Knez Mihajlovoj ulici broj 8 gde i danas postoji spomen ploča. Tokom okupacije bio je aktivan u otporu nacistima pa je tako, svojim uticajem, uspeo da spase oko 1.200 Jevreja od nacista. Gestapo ga je uhapsio 1941. godine, a sledeće godine, posle višednevnog mučenja, bio je živ spaljen u logoru Mathauzen, pošto je kod uprave protestvovao zbog načina kako se postupa sa logorašima.

Za kraj posete Galeriji direktorka nam sa ponosom predstavlja najipresivnije platno nastalo prošle godine povodom 220 godina od doseljavanja Slovaka na ove prostore. Više od dva meseca 19 ovdašnjih slikara naive radilo je na zajedničkoj slici “Moja jedinstvena Kovačica” koja je impresivnih dimenzija i pokriva čitav jedan zid galerije.

Zahvaljujući stvaralaštvu članova Galerije naivne umetnosti, Kovačiciu su tokom ovih godina posećivale razne eminentne ličnosti, među kojima su Fransoa Miteran, Roling Stones, Pele, Ursula Anders, Alen Delon, Franko Nero, Huan Karlos, kao i razni političari, diplomate, glumci, umetnici iz celog sveta.

U hladno januarsko jutro stižemo na ugao Masarikove i Maršala Tita. Ugao ove dve ulice postoji u gotovo svim vojvođanskim varošicama i selima sa slovačkom većinom – pa i u Kovačici, sedištu istoimene opštine u srcu Banata.