Od Prvog srpskog ustanka do danas: Kako se menjala srpska zastava

Ovaj državni praznik je ustanovljen 2020. godine, i od tada se svakog 15. septembra vijore zastave na zgradama različitih institucija.

Zaključkom Vlade Srbije od 11. septembra 2020. dan proboja Solunskog fronta, 15. septembar, obeležava se kao – Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave, a istu odluku dan ranije donela je Vlada Republike Srpske.

Od vremena izbijanja Prvog srpskog ustanka i početka Srpske revolucije 1804. godine nije korišćena jedna unificirana, standardna zastava, već su isticane raznovrsne vojvodske zastave, bazirane na srednjovekovnom nasleđu i religioznim simbolima, najčešće znakom krsta.

Slično je bilo i u vreme Drugog ustanka, kada je Miloš Obrenović na Cveti u Takovu 1815. godine razvio svoj stari vojvodski barjak.

Sa nastankom autonomne Kneževine Srbije 1830. godine počelo se ozbiljnije razmišljati i o zvaničnim državnim simbolima. Od donošenja Drugog hatišerifa (1830. godine), nastojalo se da se dođe do jedinstvene zastave i grba.

Jovan Petrović (Kovač) je tada izradio srpski grb od gvožđa – beo krst sa četiri ocila na štitu koji je istaknut na kneževom dvoru istog dana kada je pročitan Hatišerif.

Prvu zvaničnu državnu zastavu novovekovna Kneževina Srbija dobila je po odredbama Sretenjskog ustava. „Boja narodna srbska“ jeste otvoreno crvena, bela i čelikasto-ugasita.

Grb se sastojao od krsta na crvenom polju i četiri ognjila među krakovima okrenutim prema njemu. Bio je opasan zelenom maslinovom grančicom sa leve i hrastovom sa desne strane.

Drugog dana rada Sretenjske skupštine, 15. februara 1835. godine pročitan je tekst Ustava, na koji su knez i poslanici položili zakletvu ispod nove zastave sa grbom Kneževine Srbije.

Kako je Sretenjski ustav bio na snazi svega dve sedmice, do početka marta, kada je privremeno, a 11. aprila 1835. godine konačno suspendovan, tako je praktično nestalo i zastave koja se u njemu isticala.

Imajući u vidu da su pitanja zastave i grba bila važna državna pitanja, knez Miloš Obrenović je želeo da Kneževina Srbija svakako i zvanično dobije pravo na ove simbole. Knez se u pregovorima sa turskim predstavnicima pozivao na privilegije koje su tada uživali Vlaška, Moldavija i Samos.

Za vreme kneževog boravka u Carigradu 1835. godine utvrđen je izgled srpske zastave i dogovoreno da sultan izda ferman po tom pitanju. Po odredbama fermana, iz decembra 1835. godine, Srbima je dozvoljeno isticanje zastave na trgovačkim brodovima, odnosno „trobojnog barjaka, na kome je gornja čast crvene, srednja plavetne, a donja bele boje“.

Iako fermanom nisu bila propisana dodatna nacionalna obeležja, knez je odlučio da kompromisom reši ovo pitanje, odnosno da na sredinu plavog polja stavi srpski grb bez krune, a na crvenom polju tri polumeseca, kao znak turskog suvereniteta nad Kneževinom.

Hatišerif iz 1838. godine (tzv. Turski ustav) nije donosio odredbe o zastavi i grbu. Uprkos srpskim zahtevima da u tekst ustava uđu odredbe o zastavi i grbu, Porta je ovaj predlog uporno odbijala.

Međutim, usled velike upornosti kneza Miloša i insistiranja za postojanjem srpske zastave, početkom januara 1839. godine izdejstvovan je poseban ferman, kojim je Srbiji određena zastava. U fermanu se isticalo da će se zastava sastojati „od tri cveta, odnosno, odozgo crvenog, u sredi plavog i odozdo belog“.

Dodatno je precizirano da se na srednjem, plavom, polju zastave nalazi grb Srbije.

U cilju isticanja sultanovog suvereniteta i vazalnog položaja Srbije trebalo je da na crvenom polju, u gornjem levom uglu stoje četiri zvezde.

Iako izgled samog grba nije istaknut u fermanu, sačuvan je veran opis njegovog tadašnjeg izgleda: „U sredini beo krst na crvenom polju sa četiri ognjila čelikaste boje okrenuta prema krstu. Krst i crveno polje okružuje venac, s desne strane hrastove, a s leve maslinove grančice s plodovima, koji su povezani u dnu plavom pantljikom, a pri vrhu venac se spajao. Iznad krsta i venca nalazila se kneževska kruna crvene boje ukrašena zlatom i dragim kamenjem sa zlatnim krstom na vrhu. Od krune se spušta kneževska porfira na kojoj leži grb.“

Ovim fermanom Porta je prvi put priznala Srbiji pravo na nacionalni grb, čime je još više potvrđivala njen državni status.

Koliko se vodilo računa o državnim znamenjima svedoče podaci da je prilikom otvaranja srpske agencije u Bukureštu na njoj istaknuta samo srpska zastava, a knez je tražio i da svaki top, koji se pravio za potrebe Srbije, ima urezan srpski grb.

Od 1867. godine, kada je knez Mihailo Obrenović uspeo da dobije gradove (Beograd, Smederevo, Šabac i Kladovo) i ukloni poslednje turske garnizone iz Srbije, kao jedini vid sultanovog suvereniteta ostala je da se uz srpsku trobojku vije i turska zastava na bedemima beogradske tvrđave.

Nakon Berlinskog kongresa i sticanja nezavisnosti 1878. godine, sa tadašnje zastave Kneževine Srbije skinute su četiri zvezdice, kao poslednji ostaci osmanskog suvereniteta. Ova zastava ostala je u upotrebi naredne četiri godine.

Srbija je 6. marta 1882. godine proglašena kraljevinom, a Milan Obrenović prvim novovekovnim kraljem. Tada je promenjena i državna zastava, odnosno grb.

U zakonu iz 1882. godine ističe se da je „grb kraljevine Srbije dvoglavi beli orao na crvenom štitu s krunom kraljevskom. Vrh obe glave dvoglavog orla stoji kruna kraljevska, a ispod svake kandže po jedan krinov cvet. Na prsima mu je grb kneževine Srbije: beo krst na crvenom štitu sa po jednim ognjilom na svakom uglu krsta. Grb je ogrnut purpurnim hermelinovim plaštom kome se na vrhu nalazi kraljevska kruna“.

Izgled grba i zastave Kraljevine Srbije uneti su i u tekst Ustava iz 1889. godine: „Grb je Kraljevine Srbije dvoglavi beli orao na crvenom štitu s krunom kraljevskom. Vrh obe glave dvoglavoga belog orla stoji kruna kraljevska; a ispod svake kandže po jedan krinov cvet. Na prsima mu je grb Kneževine Srbije „beo krst na crvenom štitu sa po jednim ognjilom u svakom uglu krsta“.

Narodne su boje: crvena, plava i bela.

Kraljevina Srbija je crveno-plavo-belu trobojku koristila sve do decembra 1918. godine, odnosno do osnivanja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije preimenovanog u Kraljevinu Jugoslaviju.

Raspored boja na jugoslovenskoj zastavi bio je plavo–bela–crvena, sa novim grbom. Kao vid simbola Srbije u grbu Kraljevine SHS/Jugoslavije, ostala su četiri ocila na crvenom štitu.

Nakon okončanja Drugog svetskog rata i stvaranja nove države, svaka od šest republika tadašnje Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ, 1945–1963), odnosno Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ, 1963–1992) imala je sopstvenu zastavu, pa tako i Srbija (crveno-plavo-belu) – sa petokrakom. To je trajalo sve do 1992. godine, kada je petokraka uklonjena.

Raspadom SFRJ, odlukom skupštine od 27. aprila 1992. godine Stvorena je nova država – Savezna Republika Jugoslavija, koju su činile Republika Srbija i Republika Crna Gora.

Zastava SRJ bila je jugoslovenska trobojka (plavo-bela-crvena) bez petokrake, dok je zastava Republike Srbije bila crveno-plava-bela trobojka.

Nakon formiranja Državne zajednice Srbije i Crne Gore (februara 2003) zadržana su državna obeležja SRJ.

Zaključak u upotrebi grba, zastave i himne Republike Srbije doneo je preporuku Narodnoj skupštini, predsedniku Republike, ministarstvima, posebnim organizacijama, službama Vlade, Ustavnom sudu, sudovima, javnim tužilaštvima, Republičkom javnom pravobranilaštvu, organima za prekršaje, Narodnoj banci Srbije, Upravi za zajedničke poslove republičkih organa, organima autonomnih pokrajina, opština, gradova i grada Beograda, kao i javnim službama i drugim pravnim licima čiji je osnivač Republika Srbija, da upotrebljavaju grb, zastavu i himnu Republike Srbije u skladu sa ovim zaključkom.

Na ovaj način u upotrebu je vraćena trobojka sa grbom.

Ustavom Republike Srbije iz 2006. godine utvrđeno je da Republika Srbija ima svoj grb, zastavu i himnu, te da se izgled i upotreba grba, zastave i himne uređuju zakonom.

Narodna skupština je 2009. godine donela Zakon o izgledu i upotrebi grba, zastave i himne Republike Srbije. Na osnovu ovog Zakona, Vlada je 2010. godine donela Uredbu o utvrđivanju izvornika Velikog i Malog grba, izvornika zastave i notnog zapisa himne Republike Srbije.

Zastava Republike Srbije koristi se kao: državna zastava, narodna zastava, sa razmerama tri prema dva (dužina prema visini), standarda: državna zastava kvadratnog oblika koju koriste predsednik Republike i predsednik Narodne skupštine.

Ova državna zastava Republike Srbije je u upotrebi danas.